Những
người muôn năm cũ
Hồn ở đâu bây giờ...
- Song Nhị
 |
| Tượng Khổng Tử trong công viên Overfelt, San Jose (ảnh SN) |
Tôi mượn hai câu thơ của Vũ Đình Liên để làm
đề tựa cho bài viết này khi những ngày giáp năm, bỗng thấy lòng gờn gợn, phảng
phất đâu đây không khí ngày Tết từ một thời xa xăm lắm, ở một miền đất cũng
trùng trùng nghìn dặm, cách biệt cả một đại dương. Ngồi đây nhìn ra ngoài mà
như đang thấy cả một khung trời xưa. Cũng gió lạnh, mây xám đặc trời, lất phất
vài cơn mưa và lang thang vài con chim lẻ bạn.
Bỗng dưng đủ thứ trong đời ngập tràn ký ức,
thôi thúc giải bày sớt chia, san sẻ...
Chắc chẳng thiếu gì người như tôi, thiếu gì
người có những kỷ niệm, những dấu ấn trong đời để mà nhớ, mà tiếc, mà buồn, mà
giận... Mỗi mùa xuân, mỗi tuổi đời là một kỷ niệm. Kỷ niệm như những vết dao,
cứ hằn lên khi có dịp như lúc này để cứ sống với mãi tận đâu đâu.
Ở nơi xứ Mỹ mà lại nhớ viễn vông về những
cái Tết tuổi thơ với mảnh vườn đồng ruộng, những cái Tết đón bộ đội về làng,
giao cho các bà “mẹ chiến sĩ” nuôi quân truớc khi vượt biên giới sang Lào đánh
Pháp; Tôi lại nhớ mẹ tôi “bà mẹ chiến sĩ ” nuôi ăn cả một đại đội “lính cụ Hồ”
trong hơn nửa tháng, nhưng chỉ hơn hai năm sau bà đã phải quỳ gối trước đấu
trường để hứng chịu bao nhiêu trận roi đòn xỉ vả thậm tệ vì cái tội địa chủ,
cái tội... đã có gạo nuôi quân. Những cái Tết sau đó tôi là kẻ lạc loài, bất
lực nhìn gia đình khánh kiệt sau khi “đội Cải cách” về làng; những cái tết im
lìm buồn thảm bao trùm lên số phận mỗi con người, mỗi gia đình, lên toàn thôn
xóm... những cái tết phố phường ngập tràn lửa máu của Mậu Thân, khắp Sài Gòn,
khắp Huế, khắp miền Nam; những cái Tết co ro đói lạnh buồn tủi trong bốn lớp
tường vây và song sắt nơi các trại tù cải tạo...
Rồi tất cả cũng qua đi như những giấc chiêm
bao, như những cơn ác mộng mà khi qua rồi, ngồi nhớ, lại thấy như an lành. Trên
cõi đời tạm bợ này có gì là vĩnh cửu? Nhớ rồi quên. Có rồi mất. được rồi
thua... Các triều đại đều lụn tàn, sụp đổ; con người, dù là gì rồi cũng chết,
mọi giá trị đều đổi thay. Cái tôn vinh của hôm này là cái ngày sau phỉ nhổ, cái
quá khứ nguyền rủa là cái tương lai tôn vinh.
Thế mà tôi lại ngồi nhớ những chuyện đâu
đâu, những chuyện đã lặn chìm vào dĩ vãng. Ông Diệm không còn, ông Hồ không
còn, mẹ tôi cũng đã mất; những trại tù tập trung cải tạo trên biên gới Việt
Hoa, nơi Long Thành, Xuân Lộc, Hàm Tân, Gia Trung, Xuân Phước... chỉ còn là
những tấm ảnh mù mờ trong “album” ký ức... thế mà cứ đeo đuổi theo tôi hàng
chục năm trường, từ vùng heo hút nơi quê nhà sang mãi tới tận nơi đây, tưởng
chẳng có gì dây dưa đến.
Cuộc đào mả, san bằng
nghĩa địa
Một năm sau khi từ trại cải tạo được thả về,
ông anh rể tôi rủ tôi đi xem cuộc khai quật mà người dân mộc mạc gọi là đào mả,
một cuộc đào mả vĩ đại nhất trong lịch sử VN cận đại tại nghĩa trang Mạc Đỉnh
Chi, thành phố Sài Gòn. Lần đầu tiên tôi chứng kiến hàng chục ngàn ngôi mộ bị
đào xới bằng đủ thứ dụng cụ từ thô sơ như cuốc xẻng, xà beng đến cơ khí như xe
cần cẩu, xe xúc. Các thứ dụng cụ gọn nhẹ như cuốc xẻng là của tư nhân, họ dùng
đào mộ lấy hài cốt người thân đem đi cải táng. Những cơ khí nặng là của công
quyền dành riêng cho các yếu nhân của chế độ cũ như Tổng Thống Ngô Đình Diệm,
ông Ngô Đình Nhu, Thống Tướng Lê Văn Tỵ...
Tiếng khóc la, nguyền rủa hôm tôi chứng kiến
không biết có động tới trời không? Trước đau đớn tột cùng hầu như người ta
không còn gì để kiêng nể. Khi nhìn chiếc xe cần cẩu nện những khối sắt khổng lồ
xuống trên từng nấm mộ ông Nhu, TT Diệm, tướng Lê Văn Tỵ và các ngôi mộ rắn
chắc khác, để đập vỡ các tảng xi-măng người ta gào thét, mạt sát đám công nhân,
nguyền rủa chế độ với những từ ngữ mà bình thường không ai dám hó hé: “Chúng
mày bạo tàn, chúng mày không còn nhân tính, trời sẽ hại chúng mày...” Họ chửi
cứ chửi, cứ khóc, cứ la, đám người làm cứ làm, lặng lẽ. Họ đâu có quyền hành
gì. Họ kiếm gạo về nuôi vợ con.
Tôi về nhà bỏ ăn một ngày, như vừa trải qua
một cuộc khủng hoảng thần kinh.
Không lâu sau, ông anh rể tôi lại rủ tôi di
xem vụ đào mả Bá Đa Lộc (*) ở khu ngã Ba Lăng Cha Cả, Sài Gòn. Sau lần làm
chứng nhân bất đắc dĩ tại nghĩa trang Mạc Đỉnh Chi, tôi còn nỗi xúc động chưa
vơi nên tôi không đi. Ông anh tôi đi một mình. Tôi được nghe ông kể lại không
ai được đến gần, chỉ có toán đào xới, đại diện công an, đại diện Thông tin văn
hóa, một nhân viên Tòa Lãnh Sự Pháp chứng kiến và ký biên bản về những gì tìm
thấy trong ngôi mộ đã chôn cất cách đó khoảng 330 năm.
Alexandre
de Rhodes ông là ai?
Chuyện ông giáo sĩ “Tây thực dân” sang nước
tôi truyền đạo cách đây đã gần 400 năm, đã chết từ hơn 300 năm trước mà sao hôm
nay tôi cũng lại vướng buồn. Tôi vướng buồn đang lúc tôi đang buồn khi đọc được
bài viết từ trên Net nói về cuộc đời và cái “thân xác” nổi trôi của vị giáo sĩ,
người có công đầu tiên hệ thống hóa và phổ biến chữ quốc ngữ của nước tôi.
Bài viết nói về tấm bia của giáo sĩ
Alexandre de Rhodes; tấm bia không rõ từ bao giờ, đã mấy chục hay mấy trăm năm
nổi trôi trong dòng thành kiến chính trị với công tội được đánh giá theo từng
giai đoạn thăng trầm lịch sử của nước tôi. Từ ngày Alexandre de Rhodes đến VN
rồi ra đi, để lại ngoài di sản ngoài chữ Việt-Latinh là cả một trăm năm dài đất
nước tôi, dân tộc tôi trở thành một đất nước, một dân tộc bất hạnh nhất mà hậu
quả cho tới hôm nay vẫn còn nhiều di lụy, như những vết thương chưa biết đến bao
giờ mới hàn gắn, mới lành lặn được. Phải chăng vì lý cớ đó mà “tấm thân”
Alexandre de Rhodes đã bị đem làm ghế ngồi, làm bàn giặt giũ quần áo....
 |
| Alexandre de Rhodes, sinh tại Avignon năm 1591, chết tại Ispahan, Persia (Ba Tư) năm 1660. Ông ở Việt Nam sáu năm(khoảng 1624-1630) cho việc truyền đạo Thiên Chúa |
Thế hệ của tôi ở miền Nam
Học trò trong Nam
Alexandre de Rhodes sinh ngày 15-3-1591 tại
Pháp, là giáo sĩ đạo Thiên Chúa. Ông đến Việt Nam
Theo bút tích ghi trên văn bia, ông mất ngày
16-1-1660. Tại miền Bắc, phải gần ba thế kỷ sau khi ông qua đời, một nhà bia
tưởng niệm Alexandre de Rhodes mới được xây trong khu đền Bà Kiệu (bên cạnh Hồ
Gươm), khánh thành ngày 29-5-1941. Công trình này do sáng kiến của cụ Nguyễn
Văn Tố - một trong những người tích cực truyền bá chữ Quốc ngữ đầu thế kỷ 19 -
Nhà bia xây kiểu Phương đình 4 mái - lối kiến trúc phương Đông, bên trong là
tấm bia đá cao 1,70 m, rộng 1,1 m, dày 0,2 m trên đó ghi tóm lược bằng cả 3 thứ
chữ Việt-Hán-Pháp.
Theo bản tin của một nhà báo ở trong nuớc
thì cho đến nay, không ai còn có thể hình dung được cái nhà dựng tấm bia ấy nó
như thế nào, bởi vì nó đã bị phá mất rồi. Ai phá và phá bỏ ra sao cũng không ai
hay chỉ biết rằng tấm bia đã chịu số phận trôi nổi hàng mấy chục năm. Theo ông
nhà báo ấy thì vào cuối những năm 60, tấm bia “đã bị sử dụng vào nhiều “tiện
nghi” khác nhau như làm ghế ngồi của một hàng bán nước chè cạnh đền Bà Kiệu,
sau đó ít lâu lại trở thành đe ghè của những ông thợ sửa ống khóa... Có thời
gian tấm bia đã được đưa về dựng tạm trong khuôn viên của Bảo tàng Lịch sử,
song chẳng hiểu lý do gì sau đó nó lại bị lôi ra mãi tận bờ sông Hồng trở
thành... chiếc bàn giặt công cộng. Số phận phiêu bạt của tấm bia thăng trầm
cùng với nhiều biến đổi của lịch sử. Đến năm 1995, “tấm văn bia quý giá ấy mới
được đưa về bảo quản tại Ban Quản lý di tích Hà Nội - 90 Thợ Nhuộm. Từ đó đến
nay tấm văn bia ghi công đức Alexandre de Rhodes vẫn đang nằm chỏng chơ dưới
tầng hầm”.
Ông nhà báo thắc mắc: “Tại sao tấm bia ông
Alexandre lại bị hậu thế đối xử tệ đến như vậy? Nghe đâu họ gán cho ông cái tội
“là công cụ đắc lực của những tên xâm lược” bởi sau thời gian sống và truyền
đạo ở Việt Nam, giáo sĩ Alexandre đã “trót'' nhận xét rằng: “Đây là một vị trí
cần chiếm lấy và chiếm được vị trí này thì thương gia châu Âu sẽ tìm được một
nguồn lợi nhuận và tài nguyên phong phú''.
Đặt ra câu hỏi nhưng không ai trả lời, và
ông nhà báo cứ đi lần mò tìm câu giải đáp theo dấu vết thời gian. Ông cho hay
trong hơn 10 năm qua đã có nhiều cuộc hội thảo, tọa đàm, đã có ý kiến đề nghị
dựng lại nhà bia, đúc tượng đồng; đã có những công văn, nghị quyết ... nhưng từ
đó đến nay tấm bia ấy vẫn nằm cong queo trong tầng hầm ở số 90 Thợ Nhuộm, Hà
Nội...
Tôi không dám lạm bàn công Alexandre de
Rhodes đến đâu, tội Alexandre de Rhodes đến đâu, vì dẫu sao ông cũng là một
người ngoại quốc, đến như Tố Như của Việt Nam tôi mà đã từng không tránh khỏi bể
dâu thời thế, để không biết có phải ngẫu nhiên mà có tựa đề quyển sách “Bể Dâu
Trong Dòng Họ Nguyễn Du” của cụ Đặng Cao Ruyên (Tổ hợp xuất bản miền Đông Hoa
Kỳ 2002).
Truyện Kiều tại miền Bắc cũng một thời đã
phải chịu truân chuyên như thân phận nàng Kiều, huống chi tấm bia của ông cố
đạo “Tây thực dân” ấy. Truyện Kiều một thời từng bị phê phán là loại sản phẩm
của “tiểu tư sản lãng mạn”, may nhờ có mấy nhà văn Nga (Liên Xô cũ) đọc mà phát
hiện ra Đoạn Trường Tân Thanh là tác phẩm có tính “đấu tranh giai cấp” nên
Nguyễn Du mới được phục hồi danh dự và người ta mới được đọc lại Kiều.
Tôi lại nhớ thêm không những Kiều mà đến cả
tập Thi Nhân Việt Nam của Hoài Thanh không dây mơ rễ má gì đến chính trị mà tác
giả quyển sách này cũng đã phải công khai “tự kiểm”, tự vạch tội của mình như
sau: “...Xét về phương diện khách quan thì ngày trước hay bây giờ những câu thơ
buồn nản hay thơ mộng vẩn vơ cũng đều là đồng minh của giặc. Giặc chỉ có thể
xây dựng cơ đồ của chúng trên phần bạc nhược của con người. Chúng ta không dám
làm người thì chúng nó mới có khả năng làm giặc”. (Nói Chuyện Thơ Kháng Chiến
1951 - Chương Nhìn Lại Thơ Cũ 1932 -1945 tr.12)
Với “lòng thành khẩn” đó hay vì áp lực cường
quyền, Hoài Thanh tiếp tục cuộc hành trình quay ngược chiều lương tri và nhân cách
của người cầm bút khi ông viết: “Thơ lãng mạn tiểu tư sản có thể xem là một sức
phá hoại, vừa phá hoại chế độ thực dân phong kiến, vừa phá hoại nhiệt tình cách
mạng. Trong thơ lãng mạn tiểu tư sản vẫn có một thứ lòng tin mà bọn thống trị
có thể dựa vào, tức là lòng tin rằng cuộc đời là thế, không thể thay đổi được.
Nhưng bọn thống trị cũ dựa vào lòng tin thì ít, vào võ lực thì nhiều.... Cho
nên bọn thực dân dung dưỡng mà cách mạng lại phải tiến hành đấu tranh với thơ
lãng mạn tiểu tư sản”. (“Về Văn Thơ Lãng Mạn Tiểu Tư Sản 1930-1945” . Bài Giảng
Cho Lớp Văn Đại Học Sư Phạm Và Đại Học Tổng Hợp Hà Nội 1959).
Không biết lúc viết lên những đoạn văn như
vậy Hoài Thanh có đang mơ ngủ hay đang bị khủng hoảng tinh thần; hay là muốn
nói ngược lại một cách bóng gió “Nhưng bọn thống trị (??) dựa vào lòng tin thì
ít, vào võ lực thì nhiều”.
Đến đây tôi lại liên tưởng đến trường hợp
nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý, tác giả bản “nhạc vàng” Dư Âm. Năm 1983 ông được Ban
giám thị trại tù Z30A Xuân Lộc mời vào diễn xuất văn nghệ cho công an và tù
nghe. Khi giới thiệu ca sĩ Thu Nở lên trình bày một nhạc phẩm của ông, người
nhạc sĩ này đã hết lời mạt sát loại nhạc vàng là ru ngủ, là đồi truỵ, là kích
động, là đầu độc giới trẻ, dẫn giới trẻ đi vào một cuộc sống điên cuồng thác
loạn... Vừa nói xong, khi tiếng nhạc trổi lên ông trao micro cho cô ca sĩ rồi
biểu diễn những động tác nhún nhẩy ưỡn ẹo, khụyu gối xuống, nhướn người lên
theo tiếng nhạc xập xình. Đám tù vừa mới nghe ông nhạc sĩ công kích lên án, thì
thấy ông nhạc sĩ lập lại ngay những động tác mà ông vừa nguyền rủa. Hình như
ông nhạc sĩ này cũng như hầu hết đám cán bộ CS quên một điều cử tọa của họ là
số đông Sĩ Quan trí thức miền Nam, nên cứ theo bài bản mà xổ...
Có nhiều người trách cứ mấy anh nhà báo, mấy
người viết văn ưa nhắc lại chuyện cũ. Nhắc lại chuyện đã xưa rồi có khi làm
người khác không vui, làm người ta buồn; có khi sinh sự, nhưng cũng có ý kiến
cho rằng lẩn tránh quá khứ là một thái độ vong ân.
Văn hóa và đạo lý VN không bao giờ chấp nhận
thái độ ấy. Tôi nghĩ, là con người, không riêng gì con người Việt Nam
Song Nhị 12.2004
---------------------
(*) Bá Đa Lộc, tên Pháp là Pigneau de Behaine, còn gọi là Eveque d'
Adran, là người đã giúp vua Gia Long lấy lại đất đai của nhà Tây Sơn. Ông được
vua Gia Long gửi Hoàng Tử Cảnh sang Paris để điều đình với Pháp. Gia Long phong
cho ông là Thái Phó. Khi ông mất, Gia Long sai làm quốc táng, mộ là Lăng Cha Cả
ở ngả ba Trương Minh Ký và Chi Lăng (nay là Hoàng văn Thụ).
