Đỗ Quyên - Trần Thị LaiHồng
Nơi
này, không thâm sơn cùng cốc nhưng ẩn mình trong đám cây cối sum suê quê mùa sim
me cau dừa tràm chủi cách biệt thế giới bên ngoài, không bế môn nhưng chẳng
long rong chạy hiệu, mà hay rong bút rong cọ rong cuốc rong chuột…
Rong
cuốc gặp đóa Đỗ Quyên báo tin Xuân.
Rong
cọ ghi màu sắc nụ cười Đỗ Quyên và đường nét Đỗ Quyên từ một tiếng hót rơi tự
vòm trời bay lượn.
Rong
chuột đem bút rong con chữ thổi theo lên trời, cho gió bay đi…
Nụ
cười Đỗ Quyên bắt được trước vườn nhà. Rạng rỡ. Hớn hở.
Chàng
ví Đỗ Quyên vườn nhà lồng lộng như khuôn mặt Dương Quý Phi hồng diện. Càng lồng
lộng hiển lộ rực rỡ khi nắng lên, những giọt sương long lanh trên cánh hoa càng
óng ả lóng lánh mời gọi giao tình.
Đỗ
Quyên thích khí hậu ôn đới, thích sương mù, hợp độ cao và khí lạnh. Nhưng khóm Đỗ Quyên trước nhà lại là loại bán
nhiệt đới chịu độ cao chỉ nhỉnh hơn mặt Địa Trung Hải của Hoa bang, cũng ung
dung lồng lộng.
Vẫn
yêu sương mù, yêu khí lạnh. Tiết Sương Giáng tháng Chạp đã bum búp nụ, rồi khi
trời trắng mù, khí lạnh là đà loang liếm cỏ cây, Đỗ Quyên hớn hở nở rạng những
nụ cười hồng.
Đọc
đâu đó, ngọn Fansipan nói theo tiếng Mèo, có nghĩa là Hoa Đỗ Quyên. Núi cao trên 3 ngàn thước, hoa ngước nhìn
trời, lung linh trong sương mù bao phủ.
Đã có dịp ra HàNội lội 36 ngõ ngách phố phường, lên Đền Hùng soi giếng
cạn, xuôi Quảng Ninh chui vào hang động Hạ Long. Nhưng chỉ trong 7 ngày, không
đủ để bò lên Hoàng Liên Sơn Fansipan ở Lao Kay, cách HàNội cả 300 cây số phía
Tây Bắc.
Cơ
may có bạn đã trèo đèo lặn suối, lẩy bẩy leo lên tận đỉnh rồi run rẩy bò lết
xuống. Nhưng hạnh phúc. Vì đã được đứng trên “Nóc
Nhà Đông Dương” bao phủ sương mù lồng lộng gió hú, nhìn ngắm Vương quốc
Đỗ Quyên trên 30 loại vàng trắng đỏ tím tía hồng lặng lẽ rộ cười giữa nguyên
sinh đại ngàn vách đá cheo leo tre pheo chen chúc thông tùng trúc. Chơi vơi
giữa mây mù tưởng nắm bắt bốc được trong tay, bạn đã sờ vào thân đại thụ Đỗ
Quyên đang trổ hoa đỏ rực, chênh vênh gác gốc xòe cành bên vách đá.
Đại
thụ Đỗ Quyên Fansipan, hình Phạm Ngọc Bằng
Tìm hiểu gốc gác Đỗ Quyên, xa tít tận Địa Trung Hải.
Tên Đỗ Quyên là Azaleas từ gốc Hy Lạp azaleos có nghĩa là dry, khô. Đỗ Quyên thích khô
ráo, không chịu ẩm, dễ bị úng nước. Azaleas thuộc họ Đỗ Quyên Ericaceae, gom cả
Sơn Trà Rhododendron, nhưng Rhododendron vẫn nằm gọn trong họ Đỗ Quyên
Ericaceae, truy ra cũng gốc Hy Lạp, rhodo là rose, hồng; dendron là tree, cây. Rhodies
cây nhiều hơn là lùm bụi và hoa chùm chi chít bùm xòe trong khi Đỗ Quyên hầu
hết lùm bụi và hoa nhẹ nhàng thanh thoát hơn. Họ hàng nhà Đỗ Quyên tổng cộng
trên ngàn loại, đại mộc cao đến cả 30 thước, tiểu mộc cũng cao đến 10 thước,
lùm bụi la đà sát đất. Hoa có loại to bằng cái chén, có loại hình chuông, hình
loa, hình bầu… đơn sơ đầu cành hay chen chúc chùm trùm lùm cây.
Đỗ Quyên thích khô và thích tựa đá nên có loại gọi
là Đỗ Quyên Đá, có thể tìm thấy ngay trên núi Bạch Mã cách Huế 40 cây số về phía
Nam, cạnh thác Đỗ Quyên. Người Nhật rất thích, và có tập thơ Đỗ Quyên Đá của
Kutamura Kigin, ca ngợi Đỗ Quyên rực rỡ rộ nở tỏa lửa hồng nồng nàn bùng cháy xuân
tình.
Đỗ
Quyên vườn nhà hồng diện. Đại thụ Đỗ Quyên đỉnh Fansipan đỏ rực màu máu. Huyết
lệ. Nước mắt máu. Rong bút về hoa lại liên hệ qua chim.
Bởi
có một tiếng Đỗ Quyên chợt áo não cất lên trong nắng sớm coo-ooo-ooo-cooo ….. cụ uu …uuu … uuu …cuuu …
Chỉ
một tiếng, mà rúng động tâm can. Bởi vạn vạn nỗi niềm chỗi dậy.
Đỗ
Quyên là chim câu, chim cuốc, quốc quốc. Chim Đỗ Quyên của tôi là Mourning
Dove, Zenaida
macroura, chim quốc-quốc-tang màu
nâu nhạt, đuôi rẽ quạt trắng, có tiếng kêu áo não, thuộc gia đình bồ câu Columbida, trong số có bồ câu trắng, bồ câu
xám, cu đất, cu ngói, cu cườm… hay tìm nhặt ăn hạt cỏ hạt thông hạt ngũ cốc
ngay mặt đất, thích tắm cát tắm đất, thích đậu trên giây điện, giây cáp, hàng
rào, làm tổ trên cây, trong bụi rậm, chái nhà… Chúng kết đôi và sống trọn đời
chung thủy, dù đời chúng chỉ không quá hai năm.
Chuyện kể vua Đỗ Vũ nhà Thục
bên Tàu mất nước, chết thảm hóa thành chim, mỗi độ Xuân về bi ai cất tiếng
thương tiếc cố quốc, xao xuyến hót não lòng nhỏ lệ rơi xuống thành những giọt
máu tươi nhuộm đỏ hoa vườn ngự, và loại thấm nhuần máu lệ chính là Hoa Đỗ
Quyên.
Đỗ Quyên đề huyết, tử quy ai minh.
Đỗ Quyên khóc thành máu/ quay về kêu áo
não.
Đỗ Quyên còn mang tên Tử Quy
là vậy.
Coo-ooo-ooo-cooo … cụ uu … uuu … uuu…cuuu…
Nghe vang vang tiếng chàng
ngày nào đọc thơ Nguyễn Du trong tập Nam Trung Tạp Ngâm : … Đỗ vũ
nhất thanh xuân khứ hỉ/ Hồn hề, quy lai bi cố hương…
và
bây giờ tôi nức nở tiếp lời :
… Một tiếng quốc kêu bừng chợt tỉnh/ Hồn ơi!
Về lại thương quê hương
Được đà thơ cũ, lại nhớ mấy
câu khác không biết tác giả là ai :
Khấp lộ đề hồng tác ma sanh
Khai thì thiên trị đỗ quyên
thanh
Đỗ quyên khẩu huyết năng đa
thiểu
Khủng thị trưng nhân lệ trích
thành…
Sương
đọng giọt hồng chẳng cớ sanh
Đỗ quyên hoa lộng tiếng chim thanh
Đỗ quyên chim não bao nhiêu máu
Sợ vướng người đi lệ nhỏ thành…
Tiếng kêu có máu. Bởi là tiếng khóc mất
nước, tiếng gọi nhớ nước đau lòng con quốc quốc… của Thục Đế bên Tàu như trong thơ Đỗ Phủ:… Đỗ quyên mộ xuân chí
Ai ai khiếu kỳ gian…
Lệ há như bính quyền…
… Đầu Xuân chim quốc tới
Thê thảm tiếng bi ai
Nước mắt ràn rụa suối…
Chuyện
kể nước mình cũng nhiều về chim quốc, tương tự thì có chuyện của người Mường Hòa Bình, dòng dõi họ Bạch
huyện Kim Bôi không ăn thịt chim quốc vì tin chim dòng dõi Thục đế, mà là Thục
An Dương Vương mất nước vì con gái Mỵ Châu quá tin chồng đem tráo nỏ thần. Vùng
Sơn La Lào Kay thì kể chuyện hai vợ chồng sống trong rừng, chồng đi săn bắn lâu
chưa về, vợ đi tìm và chết bờ vực thẳm. Chồng về nhà vắng cũng bổ đi tìm và
cùng chết bên vực. Thượng đế cho nàng biến thành Cây Hoa Đỗ Quyên và chàng là
chim Đỗ Quyên. Một chuyện khác thì nói về tình bạn, một ngưới tên Quắc một
người Quân. Quân đi tìm Quắc, khắc khoải gọi bạn và hóa thành chim gọi Quắc, âm
vang quốc quốc. Chuyện trong Nam
Dẫu
chuyện vua, chuyện thường dân, vẫn là chuyện đau lòng vì chia cách.
Nỗi
chia cách của những người di tản Việt Nam
Đẵng thị hữu gia quy vị đắc
Đỗ quyên hữu hướng nhĩ biên
đề…
Có quê mà
chẳng về quê được
Xin cuốc đừng kêu não ruột người …
và
của chính những người trong nước, đang ở trong nước, trước cuộc biển dâu như
thơ Nguyễn Bính về thăm Ngự Viên khi triều Nguyễn không còn:
…
sớm Đào trưa
Lý đêm Hồng phấn
tuyết
Hạnh sương Quỳnh máu Đỗ Quyên
… Hôm nay có
một người du khách
ở Ngự Viên mà
nhớ Ngự Viên…
Một
tâm sự khắc khoải đau xót khác của người trong nước trước cảnh xén đầu thắt
họng xẻo bụng quê hương:
Tiếng Đỗ quyên
áo não
Ở trên quê mà
nhớ quê hương
Tan nát cả tâm
can…
Âm
thầm đau xót sống ngay trong nước mà khóc mất nước, gửi tâm tình vào tên con,
như Phùng Quán đặt tên con gái là Phùng Đỗ Quyên, như Phạm Thiên Thư trong tâm
sự:
Chim Quyên từ
độ bỏ thôn Đoài
Quyên chẳng
buồn thảm thiết gọi ai
Về núi Nam gặp
cành hoa trắng
Quặn đau lòng
nhớ phiến tâm mai…
Tâm
sự này được phổ nhạc với Bầy Chim Bỏ Xứ của Phạm Duy:
… Chim Quyên
từ độ bỏ thôn Đoài
Chim là hồn
Thục Đế ngàn xưa…
…Thổ máu tươi
một đêm chim chết
Chết khi đêm
về
Xác chưa tan
thì…
Tái sinh lần
nữa: Đỗ Quyên!
Đỗ Quyên! Đỗ
Quyên!
… Kêu gào: Ôi, Tổ quốc linh thiêng!
Vẫn tái sinh
làm chim khóc nước
Cho dù phải
gục chết như xưa
Nhớ nước nên
gào lên quốc quốc
Khắc khoải
lòng người sống lưu vong...
Chim hỡi chim
ơi! Chim hỡi chim ơi!!!!
Tôi
bắt chước Phạm Thiên Thư
Em một mình
gọi nhỏ/ Chim ơi, biết đâu tìm
… Cõi người có bao nhiêu/ Mà tình sầu vô lượng
Còn chi trong
giả tưởng/Hay một vết chim bay…
Và cũng
tự nhủ theo Phạm Thiên Thư
Kiếp sau làm
chim trong sương
Về bay hóa độ
mười phương trời vàng
Rồi
thì thầm
Thôi thì thôi,
chỉ phù vân
Thôi thì thôi
nhé, có ngần ấy thôi!!!
Nhớ
một câu vọng cổ buồn
… Chim ơi chim xa rừng thì chim thương nhớ núi non
Mà ngưòi cách
xa cội nguồn, người cách xa cội nguồn
Ôi đâu còn gì
buồn hơn! Ôi, đâu còn gì buồn hơn…
Nhưng
vẫn mơ một ngày, như Tường Linh:
Một sớm mai về
Tắm nước sông
quê
… Trên ngọn mù
u
Có đôi cu gáy
Trong chùm lau
sậy
Tiếng quốc u
oa
… Nằm trên cỏ
mượt
Ta nhẩm vần
thơ
Giấc mơ choàng
tỉnh
Ngày ấy… Bao
giờ ???
Ngày
ấy… bao giờ ??? Nơi đây, khi nắng Xuân tràn tuôn muôn nguồn sáng, vườn Xuân có một
con Đỗ Quyên, hót lên hoài ngàn muôn tiếng sầu não… Tiếc thương muôn đóa hoa
ánh đào tươi hồng sắp tàn rã, hay buồn bạn mi nay đã lánh phương xa… như lời Huyền Cân, nhạc Phạm Văn Chừng
trong bản nhạc Con
Chim Lạc Bạn.
Phải, tôi là con chim lạc bạn.
Trần thị LaiHồng
Đầu Xuân Mèo Mới 2011
___________
Chú thích:
-
Thơ Nguyễn Tri Phương, đại
thần thời Tự Đức thế kỷ 19
-
Hình đại thụ Đỗ Quyên đỏ
đỉnh Fansipan, của Phạm Ngọc Bằng
-
Thơ chữ Hán trích từ
wordpress.com/chimdoquyen và phongdiep.net/
-
Thơ Nguyễn Bính, Xóm Ngự
Viên
-
Thơ Phạm Thiên Thư, Quyên Từ
Độ Bỏ Thôn Đoài, Động Hoa Vàng, Saigon 1971
-
Lời nhạc Phạm Duy Bầy Chim
Bỏ Xứ, phổ thơ Quyên Từ Độ Bỏ Thôn Đoài của Phạm Thiên Thư, nxb Cành Vàng, HoaK
ỳ 1990
-
Thơ Tường Linh, Một Sớm Mai
Về, Trầm Tử Thiêng phổ nhạc
-
Nhạc Con Chim Lạc Bạn của
Phạm Văn Chừng, lời Huyền Cân
-
Tài liệu về Hoa Đỗ Quyên từ
Cây Cỏ Việt Nam của Phạm Hoàng Hộ; Encyclopedia of Flowers, Tropica Color
Cyclopedia of Exotic Plants and Trees, Alfred Byrd Graf, Roehrs Company
Publishers, NJ
-
Chuyện về Đỗ Quyên nhặt từ
Cổ tích và Truyền thuyết xứ An-Nam, của Lê Văn Phát
-
Tài liệu về Mourning Dove từ
Eastern Birds, John Farrand, Audubon Handbook và
wildlifedepartment.com/species/mourningdove
-
Tranh vẽ và thơ dịch của
Trần thị LaiHồng
